پتوز (Ptosis) به افتادگى پلك گفته مى‌شود. پتوز ممكن است آنقدر خفيف باشد كه به سختى مورد توجه قرار گيرد و يا به حدى شديد باشد كه كل مردمك را بپوشاند. پتوز ممكن است در بچه‌ها يا بالغين رخ دهد و علل متفاوتى دارد. اغلب به دنبال عملکرد ضعیف عضلات بالابرنده پلک (‌عضلات تارسال فوقانی و لواتور یا بالابرنده پلک)، جدا شدگی اتصالات اطراف و یا اختلالات عصب‌رسانی ایجاد می‎شود.

علل پتوز عبارتند از:

1. میوژنیک یا مرتبط با اختلال عضلات: بسیاری از موارد پتوز در این دسته قرار می‌گیرند که به علت استحاله یا عدم تکامل ماهیچه لواتور ایجاد می‎شود. ویژگی‌های آن عبارتند از عملکرد ضعیف ماهیچه لواتور، فقدان یا سطحی بودن چین پلکی و تاخیر پلکی در نگاه کردن به پایین (تصاویر 1 و 2).

2. اپونوروتیک: بسیاری از موارد افتادگی پلک در سن بالا، در این دسته قرار می‌گیرند. ویژگی‌های آن عبارتند از چین پلکی بالا، خفیف بودن افتادگی که در نگاه به پایین تشدید می‎شود (هنگام مطالعه) و عملکرد خوب عضله لواتور. از علل آن می‌توان به افزایش سن، آسیب‌های مکرر ناشی از مالش چشم و استفاده از لنزهای سخت و جراحی‌های داخل چشمی اشاره کرد (تصاویر 3 و 4).

3. عصبی: به علت از کار افتادن عصب سوم مغزی که عصب‌رسانی لواتور را بر عهده دارد ایجاد می‎شود. برخی از این موارد می‌تواند ثانویه به مسیرهای نابجای عصب‌رسانی باشد، مانند سندرم مارکوس‌گان که در آن عصب مسؤل باز کردن دهان به لواتور عصب‌رسانی می‌کند و هر گاه بیمار دهانش را باز می‌کند پتوز رفع می‎شود (تصویر 5).

4. مکانیکی: به علت التهاب و تورم پلک فوقانی، که بعد از بهبود مشکل اولیه افتادگی پلک رفع می‎شود.

علائم و نشانه ها

مشخص‌ترين علامت،‌ افتادگى پلك است. بسته به شدت افتادگى پلك، بيماران ممكن است از مشكل ديد و يا وضعيت ظاهرى شكايت داشته باشند. گاهى بيمار سر خود را به عقب خم مى‌كند و چانه را بالا مى‌گيرد تا از زير پلك‌ها ببيند (تصویر 6) و يا مرتب ابروهاى خود را بالا مى‌برد تا به كمك آن پلك‌ها را بالاتر بكشد. در برخى موارد ممكن است انحراف چشم و دو بينى هم از علائم همراه باشد.

مهم‌ترين عارضه پتوز در اطفال آمبليوپى يا تنبلى چشم است. آمبليوپى زمانى ايجاد مى‌شود كه افتادگى پلك باعث انسداد مسير بينايى شود. به طور شايع‌تر پتوز خيلي شديد نيست و مردمك را نپوشانده ولى بدليل فشار پلك روى قرنيه، آستيگماتيسمى ايجاد می‌گردد كه ديد را كم می‌کند. آستيگماتيسم و تارى‌ديد مداوم ناشى از آن مى‌تواند باعث ايجاد آمبليوپى در چشم مبتلا به پتوز شود. در واقع در این بیماران مهم‌ترین عارضه افتادگی پلک، آستیگماتیسم و خطر تنبلی چشم همراه آن می‌باشد.

پتوز مادرزادی در زمان تولد ديده می‎شود و همانگونه که ذکر شد در اثر تكامل ناقص عضله بالابرنده پلك بالا ايجاد مى‌شود و معمولاً خود به خود بهبود نمى‌يابد. در موارد شديد انجام عمل جراحى براى اصلاح آن لازم است.

پتوز ممكن است در اثر كهولت و افزايش سن بروز کرده و گاهي نیز بر اثر ضربه ايجاد مى‌شود. همچنین ممكن است متعاقب جراحى چشم مثلاً بدنبال جراحى كاتاراكت رخ دهد. در مواردى كه پتوز متعاقب جراحي كاتاراكت پيش مى‌آيد، صدمه به عضلات بالا برنده پلك (عضله لواتور) توسط فشار اسپكولوم (وسيله¬اى كه پلك¬ها را باز نگاه مى‌دارد)‌ باعث پتوز مى‌شود (تصویر 7).

در بالغين،گاهى بيماري‌هايى مثل تومورهاى ناحيه اوربيت (حفره استخوانى اطراف چشم) به صورت فشار مكانيكى باعث پتوز می‎شوند. گاهى بيمارى‌هاى سيستم اعصاب مركزى كه باعث فلج عصب سوم مغزى و يا فلج اعصاب سمپاتيك شده، منجر به پتوز مى‌گردند (تصویر 8). بيماري‌هاى محل اتصال عصب به عضله بالا برنده پلك (مثل بيمارى مياستنى) مى‌توانند عامل ايجاد پتوز باشند. در زمينه ديابت گاهى اوقات بدليل فلج عصب سوم مغزى ناشى از خونرسانى كم به عصب، پتوز ايجاد مي‌شود كه در اين مورد پتوز عموماً گذرا است و ظرف چند ماه برطرف مى‌شود.

درمان پتوز مادرزادى

موارد خفيف و متوسط پتوز، نياز به جراحى زود هنگام در سنين كم كودك ندارند. كودكان مبتلا به پتوز چه جراحى شوند يا نه، بايد به طور مرتب از نظر وجود عيوب انكسارى، آمبليوپى يا اختلالات همراه معاينه شوند. جراحى پلك شايع ترين روش درمان پتوز شديد در كودكان است. جراحى باعث بهبود بينايى و زيبايى ظاهرى مى‌گردد.

به هنگام جراحى معمولاً عضله بالا‌برنده پلك با انجام روش‌هايى خاص تقويت شده تا باعث بالاتر قرار گرفتن پلك‌ها شود. در مواردى كه عضله بالابرنده پلك بسيار ضعيف است، توسط مواد يا بافت‌هاى واسطه‌اي كه انواع مختلفى دارند، پلك به عضلات پيشانى متصل شده و توسط آن بالا كشيده مى‌شود (تصویر 9).

اينكه جراحى لازم است يا نه و اينكه چه نوع جراحى ارجح است، با توجه به عوامل مختلف توسط چشم‌پزشك مشخص می‎شود. سن كودك، ابتلاى يك‌طرفه يا دوطرفه، ميزان افتادگى پلك، توانايى حركت چشم و قدرت عضلات بالابرنده پلك از مهم‌ترين عوامل تعيين‌كننده مى‌باشند.

درمان پتوز بالغين

در مواردى كه علت پتوز، فلج عصب زوج سوم بوده و يا درگيرى محل اتصال عصب به عضله باشد، بهبود عامل زمينه‌اى و يا درمان طبى سبب بهبود پتوز مى‌شود.

جراحى در اكثر موارد پتوز بالغين لازم است. البته قبل از انجام جراحى بايد مطمئن بود كه عامل ايجاد كننده پتوز، بيماري‌هايى چون بيماري‌هاى محل اتصال عصب به عضله و يا بيمارى‌هاي سيستم عصبى مركزى نباشد. در اين گونه موارد در صورت عدم بهبود پتوز با درمان علت زمينه‌اى براى شش ماه تا يكسال، مى‌توان جهت جراحى اقدام نمود.

خطرات جراحى پتوز چيست؟

عفونت، خونريزى و كاهش ديد از عوارض نادر جراحى پتوز است. بعد از عمل جراحى پتوز، ممكن است چشم كامل بسته نشود و هنگام خواب كمى باز بماند. اين حالت معمولاً موقت است و تا بهبود كامل لازم است كه از قطره‌ها و پمادهاى مرطوب‌كننده استفاده شود.

با اينكه پلك با عمل جراحى پلك بالاتر مى‌رود ولى ممكن است ظاهر پلك كاملاً طبيعي و قرينه نشود. در مواردى ممكن است بيش از يك عمل جراحى لازم باشد.